Travelogue is a prosaic genre of literature. Literature encompasses the expression of human emotions, sentiments and thoughts. When a tourist pens all this, it becomes a travelogue. Before 1909 many travelogues were written in South Asia but none of those contains insight about cities of Pakistan except the travelogue (Sayyahat-e-Hind) by Maulana Hafiz Abdul Rehman Amratsari. This travelogue provides a detailed historic view of almost all cities of India. Also, it provides details about cities of Punjab & Sindh namely Lahore, Pak Pattan, Multan, Bahawalpur, Uch, Sukkur, Bhakkar, Rorhi, Kheirpur, Keranchi (Karachi), Hyderabad and Quetta via Sehwan Sharif. This travelogue provides details about twenty four big cities of Pakistan.The genre of travelogue has flourished in the 21st  century but this travelogue due to its historical accounts and interesting facts deserves a special place among other contemporary travelogues. It is the only travelogue written before 1909 which provides detailed view of all cities of Pakistan. Therefore it must be considered as the very first travelogue of Pakistan.

حواشی

1.            Film or illustrated lecture with description of travel, The Oxford Dictionary, Ed. 1982, p. 1141

(۲)         الحا ج مولوی فیروز الدین، (مرتبہ)، فیروزاللغات، (لاہور: فیروز سنز، ۱۹۸۶ء)، ص،۱۰۸

(۳)         انور سدید، اردو ادب میںسفرنامہ،(لاہور : مغربی پاکستان اردو اکیڈمی ، ۱۹۸۷ء )، ص ۷۰

(۴)         ایضاً

(۵)         معین الدین عقیل، مشرق تاباں، (اسلام آباد: پورب اکیڈمی ، ۱۹۹۲ء)ص۔۱۰

(۶)          سید فیاض محمود، تاریخِ ادبیاتِ مسلمانانِ پاکستان،(لاہور:پنجاب یونیورسٹی،۱۹۷۱ء)، ص،۴۰

(۷)         انور سدید، اردو ادب میںسفرنامہ، محولہ بالا، ص ۸۰

(۸)         ا شتیاق حسین قریشی، برعظیم پاک و ہند کی ملت اسلامیہ،(کراچی : شعبۂ تصنیف و تالیف، ۱۹۹۹ء)،ص۱

(۹)          ڈاکٹر تاراچند، تمدن ہند پر اسلامی اثرات، (دہلی:،آزاد کتاب گھر، ۱۹۴۶ء )،ص۱۰

(۱۰)        انور سدید، اردو ادب میں سفرنامہ،محولہ بالا، ص ۸۱

(۱۱)         ابوریحان البیرونی، کتاب الہند، بحوالہ :اشتیاق حسین قریشی، برعظیم پاک و ہند کی ملت اسلامی(کراچی : شعبۂ تصنیف و تالیف، ۱۹۹۹ء )،ص۲۲۷

(۱۲)        محمد عمر، ہندوستان کی تہذیب پر مسلمانوں کے اثرات، (لاہور: المخزن پریس پاک اکیڈمی، ۱۹۹۲ء)،ص۱۴

(۱۳)       رئیس احمد جعفری (مترجم )، سفر نامہ ابن بطو طہ، (کراچی: نفیس اکیڈمی، ۱۹۶۱ء )،ص۴

(۱۴)       ایضاً، ص۶۸۳

(۱۵)        معین الدین عقیل، مشرق تاباں، محولۂ بالا، ص۱۶۳

(۱۶)        ڈاکٹرمرزا حامد بیگ، اردو سفر نامے کی مختصر تاریخ،(اسلام آباد : مقتدرہ قومی زبان، ۱۹۸۷ء)،ص۱۵

(۱۷)       انور سدید، اردو ادب میںسفرنامہ،محولہ بالا، ص ۹۷

(۱۸)       ایضاً، ص۹۷

(۱۹)        ایضاً، ص۱۰۰

(۲۰)       معین الدین عقیل، ایک نادر سفرنامہ،(کراچی: مکتبۂ اسلوب، ۱۹۸۶ء )،ص۱۴

(۲۱)        ڈاکٹرمرزا حامد بیگ، اردو سفر نامے کی مختصر تاریخ،محولہ بالا،ص۳۷

(۲۲)       ایضاً،ص۳۹

(۲۳)      فہمیدہ شیخ، اردو ادب میں سفر نامہ، مشمولہ تحقیق ، حیدرآباد، شمارہ ۵، ۱۹۹۲ء، ص۲۶۴

(۲۴)      تلمیذ الدین احمد، اودھ پنچ کا ایک قلم کار،(دہلی: نیو پبلک پریس،۱۹۷۹ء)، ص۱۹۴

(۲۵)       ابوالکلام آزاد، ابوالکلام کی کہانی خود ان کی زبانی، (لاہور: چٹان پرنٹنگ پریس،۱۹۶۰ء)، ص۷

(۲۶)       مالک رام، علمی مجلس چھتہ نواب صاحب، مشمولہ :سہ ماہی تحریر، نئی دلّی، شمارہ ۲، ۱۹۲۸ء، ص۹

(۲۷)      عبدالرحمن امرتسر ی، سیاحتِ ہند، لاہور،۱۹۰۹ء،ص۱

مآخِذ

(۱)          آزاد، ابوالکلام، ابوالکلام کی کہانی خود ان کی زبانی، لاہور: چٹان پرنٹنگ پریس،۱۹۶۰ء

(۲)         احمد، تلمیذ الدین، اودھ پنچ کا ایک قلم کار، دہلی: نیو پبلک پریس،۱۹۷۹ء

(۳)         البیرونی،ابوریحان، کتاب الہند، بحوالہ :اشتیاق حسین قریشی، برعظیم پاک و ہند کی ملت اسلامی، (کراچی : شعبۂ تصنیف و تالیف، ۱۹۹۹ء

(۴)         امرتسری، عبدالرحمن، سیاحتِ ہند، لاہور،۱۹۰۹ء

(۵)         بیگ، مرزا حامد، ڈاکٹر، اردو سفر نامے کی مختصر تاریخ، اسلام آباد : مقتدرہ قومی زبان، ۱۹۸۷ء

(۶)          تارا چند، ڈاکٹر، تمدن ہند پر اسلامی اثرات، دہلی:،آزاد کتاب گھر، ۱۹۴۶ء

(۷)         جعفری، رئیس احمد (مترجم )، سفر نامہ ابن بطو طہ، کراچی: نفیس اکیڈمی، ۱۹۶۱ء

(۸)         سدید، انور، اردو ادب میں سفرنامہ، لاہور : مغربی پاکستان اردو اکیڈمی ، ۱۹۸۷ء

(۹)          عقیل، معین الدین عقیل، مشرقِ تاباں، اسلام آباد: پورب اکیڈمی ، ۱۹۹۲ء

(۱۰)        _____، ایک نادر سفرنامہ، کراچی: مکتبۂ اسلوب، ۱۹۸۶ء

(۱۱)         عمر، محمد، ہندوستان کی تہذیب پر مسلمانوں کے اثرات، لاہور: المخزن پریس پاک اکیڈمی، ۱۹۹۲ء

(۱۲)        قریشی، ا شتیاق حسین، برعظیم پاک و ہند کی ملت اسلامیہ، کراچی : شعبۂ تصنیف و تالیف، ۱۹۹۹ء

(۱۳)       محمود، سیّد فیاض، تاریخِ ادبیاتِ مسلمانانِ پاکستان، لاہور:پنجاب یونیورسٹی،۱۹۷۱ء

اخبارات و رسائل

(۱)          سہ ماہی تحریر، نئی دلّی، شمارہ ۲، ۱۹۲۸ء

(۲)         تحقیق، حیدرآباد، شمارہ ۵، ۱۹۹۲ء

لغت

(۱)          دی اوکسفرڈ ڈکشنری (انگریزی)، اشاعت ۱۹۸۲ء

(۲)         فیروز الدین، الحا ج مولوی، (مرتبہ)، فیروزاللغات، لاہور: فیروز سنز، ۱۹۸۶ء

---------------------------